ص: 2

 2- احساس نیاز و وابستگی

 انسان در همه چیز نیازمند خداوند بی نیاز است. این احساس عجز و نیاز انسان را به پرستش وامی دارد. در بعضی احادیث است که اگر فقر و بیماری و مرگ نبود هرگز گردن بعضی نزد خدا خم نمی شد.

 3- توجّه به نعمت ها

 یادآوری نعمت های بی شمار الهی انگیزه ای قوی برای توجه به خدا و عبادت اوست. در مناجات امامان معصوم ابتدا نعمت های خدا به انسان آمده آنگاه درخواست از او. قرآن می فرماید: «فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفِ» (4) مردم پروردگار کعبه را عبادت کنند که آنان را از گرسنگی سیر و از ترس ایمن ساخت.

 4- فطرت

 روح پرستش که در انسان فطری است گاهی در مسیر صحیح قرار گرفته و به «خداپرستی» می رسد گاهی در سایه جهل یا انحراف به پرستش سنگ و چوب و خورشید و گاو و پول و ماشین و همسر و طاغوت ها. بعثت انبیا برای هدایت این غریزه فطری به مسیر درست است نه اصل عبادت.

4) قریش آیه 3 و 4.

ص: 5

از بسیاری از عبادت ها و حجّ مستحب می داند.

5 - انتظار حکومت عدل جهانی

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: انتظار فرج برترین عبادت است.(1) البته انتظاری مثبت و سازنده همراه با تلاش برای دولت عدل مهدوی.

آری ابعاد ونمونه های عبادت قابل شمارش نیست وحتّی نگاه پر مهر به پدر ومادر نگاه به چهره علما نگاه به قرآن و کعبه و رهبر عادل یا برادر دینی هم عبادت است.(2)

 2- عاشقانه

 عبادت از روی عشق نشاطآور و لذّت بخش است و آنگونه که بیمار از غذا لذّت نمی برد عبادت کنندگان بی شوق هم لذّتی از پرستش نمی برند. امام صادق علیه السلام فرمود: عبادت را به خودتان تحمیل نکنید.(1)

 آنگونه که برای دیدار یک شخصیت محبوب نشاط و شوق داریم برای دیدار با خدا و پرستش او هم باید چنین باشیم.

 3- خالصانه

 ملاک ارزش و اعتبار عبادت اخلاص است و عبادت ناخالص و از روی ریا نفاق شهرت طلبی و عوام فریبی بی اعتبار و فاقد ارزش است. عبادت بی اخلاص همچون جسم بی جان و پیکر بی روح است.

 4- خاشعانه

 پرستش باید با قلبی سرشار از احساس عظمت خدا و کوچکی خود باشد. قرآن در وصف مؤمنان «خشوع در نماز» را بیان می کند.(2)

 برای خشوع در نماز باید نمازگزار چنان عبادت کند که گویا خدا را می بیند و ذلت و کوچکی خویش را در برابر قدرت و عظمت او حسّ کند. در حدیث است: خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی.

(3)

ص: 8

آشنا کند. خداوند بعد از ایمان و عمل صالح انسان را به دعوت به حق و صبر فرا می خواند.(1)

 تسلیم بزرگترین فلسفه تکلیف

 بدون شک دستورهای خدا و احکام شرع دارای فلسفه و دلیل است هر چند ما آن را ندانیم. پذیرش فرمان های الهی کمال آدمی است و برخی دستورها برای آزمودن روح تسلیم و بندگی است. آنگونه که گاهی خودِ «راه رفتن» مثل پیاده روی هدف است نه رسیدن به جایی.

 نماز وسیله تشکر از نعمت های خداست. «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ»(1)

 نماز سیمای مکتب است. «اَلصَّلاةُ وجهُ دینِکُم»(2)

 نماز به منزله پرچم و نشانه مکتب است. «عَلَمُ الاِسلامِ الصَّلاة»(3)

 نماز پایه و ستون دین است: «وَ هِیَ عَمُوُد دینِکم»(4)

 نماز به منزله سر نسبت به تن می باشد. «مَوْضِعُ الصَّلاةِ مِنَ الّدین کَموضِعِ الرَأس مِنَ الجَسَد»(5)

 نماز کلید بهشت است. «اَلصَّلاةُ مِفتاحُ الجَنَّة»(6)

 نماز وسیله سنجش مردم است. «اَلصَّلاةُ میزان»(7)

 نماز اولین سؤال در قیامت است: «اَوّلُ ما یُحاسَبُ بِه العَبْدُ الصَّلاة»(8)

 نماز همچون نهری است که انسان روزی پنج بار خود را در آن شستشو می دهد و دیگر چرکی باقی نمی ماند.(9)

 نماز برای اولیای خدا شیرین و برای منافقان دشوار و سنگین است: «وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الخاشِعینَ»(10)

 نماز درهم کوبنده شیطان است: «مُدخِرةً لِلشَّیطان»(11)

 امام صادق علیه السلام پیش از وفات به اطرافیان خود فرمود: هر که نماز را سبک شمارد مشمول شفاعت ما در قیامت نخواهد شد.(12)

ص: 12

 امام حسین علیه السلام حتی ظهر روز عاشورا در میدان مبارزه و در برابر تیرهای دشمن نماز را رها نکرد.

 به پدران و مادران سفارش شده که اطفال خود را قبل از بلوغ مثلاً از سنّ هشت سالگی وادار به نماز کنند.(1)

به شاگردش گفت: خوب درس بخوان شاگرد نباید خیال کند که خوب درس خواندن او نیاز معلّم است بلکه کمال شاگرد را می خواهد.

 وقتی اصل لزوم تشکر را قبول کردیم چگونگی آن باید طبق دستور باشد. وقتی مراجعه بیمار به پزشک ضروری تشخیص داده شد چگونگی مصرف دارو تابع دستور پزشک است.

 سؤال: تشکر در برابر نعمت ها درست ولی آنکه در میان ناگواری ها زندگی می کند او چرا باید تشکر کند؟

 پاسخ: اولاً: بیشتر ناراحتی ها به دست خود ما فراهم می آید مثلاً با رعایت نکردن بهداشت مریض می شویم با درس نخواندن و تنبلی دچار رکود در زندگی می گردیم در انتخاب دوست دقت نمی کنیم گرفتار می شویم و...

 ثانیاً: انسان را به تلاش وامی دارد و استعدادها را شکوفا می سازد.

 ثالثاً: تلخی ها را باید در کنار شیرینی ها حساب کرد و بلاها را در کنار نعمت های بیشمار دید.

 رابعاً: گاهی سختی ها وبلاها باعث کمال روح وصیقل خوردن جان می شود ودلها از غیرخدا بریده به او متوّجه می شود.

ص: 14

 ترک نماز

 ترک نماز قطع رابطه با آفریدگار هستی است و این در دنیا و آخرت عواقب تلخی دارد. در قیامت اهل بهشت از دوزخیان می پرسند: چه چیز شمارا روانه جهنّم کرد؟ یکی از پاسخ ها این است که ما پایبند به نماز نبودیم.(1) رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: مرز میان اسلام و کفر چیزی بیش از رها کردن نماز نیست.(2)

 سبک شمردن نماز

 ارزش گذاردن به نماز نشانه ایمان به خداست و بی اعتنایی دلیل ضعف و سستی در ایمان.

 پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: وای بر کسی که از نماز مواظبت نکند.(3) و نیز فرمود: کسی که نماز را سبک شمرد خداوند برکت و خیر را از عمر و مال او برمی دارد پاداش کارهای او از بین می رود دعاهایش مستجاب نمی شود... در برزخ شکنجه و در قیامت حساب سختی دارد.(4)

 و فرمود: هر که نماز را سبک شمرد از امّت من نیست.(5)

 حضرت علی علیه السلام فرمود: دزدترین افراد آنانند که از نمازشان بکاهند و بدزدند.(6)

47) مستدرک الوسائل ج 1 ص 174.

ص: 15

 نمازهای معصومین علیهم السلام

 صدای اذان برای رسول خداصلی الله علیه وآله چنان جاذبه داشت که هنگام اذان به بلال می فرمود: «اَرْحنا یا بلال»(45) ای بلال: ما را از غم و اندوه رهایی بخش. آن حضرت می فرمود: کسی که صدای اذان را بشنود و بی تفاوت بماند جفا کرده است.(46)

 پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمود: گرسنه از غذا سیر و تشنه از آب سیراب می شود ولی من از نماز سیر نمی شوم.(47)

 هنگام نماز رنگ از چهره علی علیه السلام می پرید و می لرزید و می فرمود: وقت نماز رسیده وقت امانتی که خدا بر هستی عرضه کرد.(1)

 علی علیه السلام در جنگ صفّین گاهی به آسمان نگاه می کرد. ابن عباس علّت آن را پرسید. فرمود: برای اینکه نماز اوّل وقت از دستم نرود.(49)

 همان گونه که ماهی از شنا کردن خسته نمی شود اولیای خدا نیز از عبادت و نماز خسته و ملول نمی شوند.

 اولیای خدا هنگام نماز عطر می زدند بهترین لباس را می پوشیدند و خوف و هراسشان از آن بود که مبادا مورد عنایت خدا قرار نگیرند یا در نماز حالت خشوع و توجّه نداشته باشند.

49) سفینةالبحار ج 2 ص 44.

ص: 16

وضو در هر حال

وضو به منزله اجازه ورود به حضور پروردگار است. وضو به نور تشبیه شده(1) و خوابیدن با وضو همچون شب زنده داری.(2) لذا در روایات تأکید شده که همواره با وضو باشید.

بدون وضو دست زدن به آیات قرآن و نام خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام ممنوع است.(55) حتی اگر نام خدا به صورت آرم نهادها و مؤسسات درآید )مثل آرم جمهوری اسلامی( همین حکم را دارد.

مصرف آب در وضو اگر به حدّ اسراف برسد حرام است.

قبله

گرچه به هر سو بایستیم رو به خداست ولی توجه به یک کانون مقدس الهام بخش توحید است و نظم ووحدتی زیبا می آفریند.

در آغاز قبله مسلمانان »بیت المقدس« بود ولی پس از هجرت قبله به مسجدالحرام تغییر یافت.

کارهایی همچون خواب و خوراک خوب است به سمت قبله باشند. ذبح حیوانات باید رو به قبله باشد وگرنه گوشت آنها حرام می شود.

حضرت مهدی علیه السلام نیز قیام جهانی خود را از کعبه آغاز خواهد کرد.

55) توضیح المسائل بخش وضو.

ص: 18

اذان

گفتن اذان و اقامه پیش از نماز زمینه ساز توجّه بیشتر به خداست.

اذان شعاری است که در بر دارنده اساسی ترین پایه های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است.

این شعار توحیدی اولین جملاتی است که در گوش نوزاد خوانده می شود. اذان صدایی است که شیطان ها را به فرار و دلهره وامی دارد.(1) سفارش شده که در خانه ها بخصوص هنگام بیماری اذان بگوئید و بکوشید که با صدای زیبا باشد.

نیّت ملاک ارزش

عنصری که به عمل انسان بها می دهد نیّت و انگیزه اوست. نیّت رکن عبادت است. اگر عملی بدون نیّت انجام شود یا نیّت غیر خدایی باشد باطل است. مقدّس ترین کارها بخاطر نیّت بد فاسد می شود و ساده ترین کارها با نیّت خوب ارزشی بسیار پیدا می کند.

نیّت خدایی عامل جذب الطاف الهی(2) و شرط قبولی عمل است. خداوند می فرماید: جز آنچه خالص برای من باشد نمی پذیرم.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس کار اندی را برای خدا انجام دهد خدا

ص: 19

آن را در چشم دیگران بزرگ جلوه می دهد. و هر کس از کار بسیار خود هدف غیر خدایی داشته باشد و به جای جلب رضای خدا به فکر جلب توجّه مردم باشد خدا کار زیاد او را در نظر مردم کم جلوه می دهد.(1)

دانشگاه حکمت

اخلاص دانشگاهی است که فارغ التحصیلان آن در مدّت چهل روز به مدارج عالی حکمت می رسند و در سایه اخلاص به حدّی از بصیرت و یقین می رسند که فوق تصوّر است.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: هر کس چهل شبانه روز تمام کارهایش برای خدا باشد چشمه های حکمت از دلش بر زبانش جاری می شود.(2)

2- توجّه به تکلیف نه عنوان

نشانه دیگر اخلاص آنست که انسان در عمل دنبال کاری برود که تکلیف است هر چند پول و عنوان و شهرت در آن نباشد و رفاه و اعتبار اجتماعی نیاورد. مثل خدمت در مناطق محروم یا روستاها و محیطهای کوچک و دور دست و بد آب و هوا یا پرداختن به کارهای لازمی که نمود ندارد ولی وظیفه است.

3- پشیمان نشدن از کار

کسی که برای خدا کار می کند و از دیگران انتظاری ندارد هرگز از کارش پشیمان نمی شود زیرا چون برای خداوند کار کرده اجر خود را برده است چه نتیجه دنیایی و مطلوب بدهد یا نه.

4- استقبال یا بی اعتنایی مردم

اگر کسی از استقبال مردم شاد شود و از بی اعتنایی شان دلسرد گردد نشان ضعف اخلاص است. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: ریاکار سه نشانه دارد: وقتی تنهاست با کسالت و بی حالی است وقتی با مردم است نشاط )در عبادت و عمل( پیدا می کند اگر تعریفش کنند کار بیشتری می کند و اگر بدگویی کنند کم کاری می کند.(1)

ص: 21

5 - یکی بودن ظاهر و باطن

علی علیه السلام فرمود: آنکه ظاهر وباطنش یکسان وگفته وعملش هماهنگ باشد امانت الهی را ادا کرده و عبادت را خالص انجام داده است.(1)

6 - نداشتن تعصّب گروهی

انسان با اخلاص در انحصار باند و تشکیلات خاصّ نیست و تعصّب گروهی نمی ورزد و اگر گروهی را باطل تشخیص داد از آنان کناره می گیرد. البته اگر حزب یا گروه و تشکیلاتی حق بود باید از آن حمایت کرد. یعنی نباید باطل خود را حق دید و حق دیگران را باطل پنداشت.

از راه غضب شدگان و گمراهان می باشد.

این سوره با نام خدا آغاز می شود و نام خدا در اوّل هر کار رمز عشق به خدا و توکّل بر او و استمداد از اوست. در حدیث است که هر کاری حتی نوشتن یک بیت شعر را با بسم اللّه آغاز کنید و هر کاری با یاد خدا نباشد به فرجام نیکو نمی رسد.(1)

جمله «الحمدللّه ربّ العالمین» غفلت ها را از بین می برد نعمت ها را به یاد می آورد و ما را متوجّه ربوبیّت الهی بر تمام هستی می کند.

او که هم می آفریند هم اداره و تربیت می کند. سایه رحمت عام او بر سر همه گسترده است ورحمتش بیش و پیش از غضب اوست.

جمله «مالک یوم الدین» ما را به یاد حسابرسی قیامت می اندازد تا به حساب ما نرسیده اند خود به حساب خود برسیم.

نمازگزار حتّی اگر تنها باشد جمله «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»را به صورت جمع می گوید تا خود را در میان عبادت کنندگان قرار دهد. شاید عبادت ناقص او میان عبادت خالصان وآبرومندان به حساب آید و قبول شود. تعبیر جمعی این درس را می دهد که باید «من»ها «ما»شود اساس عبادات بخصوص نماز بر پایه جماعت است و تک روی

ص: 23

و انزوا و فردیّت بی ارزش است.

اولین درخواست ماپس از حمد و ثنای او و اظهار بندگی و استمداد هدایت به راه راست است. «اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُستَقِیمَ»

راه مستقیم راه خدا(1) راه انبیا(2) و راه رهبران معصوم است. امام صادق علیه السلام فرمودند: «واللّه نحنُ الصّراطُ المُستَقیم»(3)

البته راه مستقیم در شرایط مختلف متفاوت می شود. گاهی سکوت و گاهی فریاد. گاهی بذل مال و گاهی نثارجان برای کسی تحصیل و برای دیگری کار و... لذا تشخیص راه مستقیم دشوار است و حرکت در آن همچون عبور از راهی باریک تر از مو و برّنده تر از شمشیر است.

انسان در عالیترین درجه تکامل (حتی عصمت هم) باید از خداوند راه مستقیم را بطلبد زیرا این راه دارای درجاتی است و مثل نور قابل تکامل و افزایش است.(68)

برای شناخت مغضوبان باید تاریخ و سرگذشت افراد و امّت هایی را مطالعه کرد که به قهر الهی دچار شدند و هلاک گردیدند. نمازگزار ضمن بیزاری از چنین گروه هایی از خدا می خواهد که رهرو راه آنان نباشد و راه گمراهان را نپوید.

68) مریم آیه 76.

ص: 24

سوره توحید

گرچه در نماز پس از سوره حمد هر سوره ای می توان خواند امّا سوره توحید فضیلت بیشتری دارد.

این سوره در معرّفی خدای بی همتاست. خداوندی که یکتاست در همه چیز: در آفرینش (1) در پرورش(2) در مالکیّت(3) در حاکمیّت(4) و در فریادرسی.(5) او در همه اوصاف و ویژگی ها بی نظیر است.

خواندن حمد و سوره باید با قرائت صحیح انجام گیرد و به زبان عربی باشد. عربی زبان قرآن است. همچنان که هر خلبانی در هر جای دنیا هنگام تماس با برج فرودگاه به انگلیسی صحبت می کند نماز که یک پرواز روحی ومعراج معنوی برای مؤمنان است و باید به عربی صحیح ادا شود.

رکوع و سجود

رکوع ادب است و سجود قُرب و کسانی به خدا نزدیک می شوند که در اظهار ادب کوتاهی نکرده باشند. در روایات نمونه هایی از رکوع و سجود پیشوایان نقل شده که انسان از نماز خود شرمنده می شود.

سجده نشان خاکساری در برابر خدا وعالی ترین درجه عبودیّت است.

ص: 25

سجده رمز دوران های چهارگانه زندگی انسان است علی علیه السلام می فرماید: سجده اول یعنی اینکه از خاک و سر برداشتن رمز زندگی دنیایی است. سجده دوم رمز مردن و به خاک خفتن است و سر برداشتن رمز محشور شدن است.(1)

سجود و تسبیح نمازگزار هم آوایی با اجزای عالم وجود است که همه در برابر فرمان وعظمت خدا خاضع وساجدند.

سجده انسان را به خدا نزدیک می کند گناهان را می ریزد کمر شیطان را می شکند و انسان را بهشتی می سازد.

مستحبّ است انسان بر خاک قبر سیدالشهداء سجده کند. چرا که سجده بر تربت پاک حسین علیه السلام یادآور حماسه ها و معنویّت های کربلاست و انسان را با فرهنگ جهاد و شهادت آشنا و مأنوس می کند. امام صادق علیه السلام جز بر تربت امام حسین علیه السلام سجده نمی کرد(2) و فرمود: سجده بر خاک حسین علیه السلام نورانیّتی دارد که حجاب ها را پاره می کند.(3)

قنوت

معنای «قنوت» اطاعت دعا توجّه به خدا و خشوع در نماز است. در نماز مستحبّ است که دست را تا مقابل صورت بالا آورده و دعا کنند.

ص: 26

البته در قنوت دعای خاصّی لازم نیست و به فرموده امام صادق علیه السلام هر دعایی که بر زبان جاری شد خوب است ولی برخی دعاها سفارش بیشتر شده است.

تشهّد

تشّهد بازگو کردن همان شهادت و شعاری است که در آغاز نماز در اذان و اقامه گفته شد و این برای یادآوری خط پاکان و صالحان است.

مقدّم بودن (عَبْدُهُ) بر (رسُولُه) در تشهد می رساند که رمز رسالت پیامبر عبودیّت اوست و چون «بنده»خدا بوده به مقام پیامبری برگزیده شده است.

فراز دیگر تشّهد «صلوات»است. یاد «آل پیامبر»در صلوات نشان قدرشناسی از دودمان پیامبر وعمل به توصیه آن حضرت است.(1)

سلام

پایان نماز با سه سلام است: سلام به رسول خدا سلام به خودمان و بندگان شایسته خدا و سلام بر همه فرشتگان و مؤمنان.

سلام یکی از نام های پروردگار است(2) به این معنی که آنچه از خداوند دریافت می کنیم خیر و لطف و برکت است.(3)

ص: 27

نمازگزار وقتی در نماز به همه مؤمنان و بندگان صالح سلام می دهد احساس می کند که تنها نیست و یکی از آحاد امّت اسلام است و با مردان خدا در هر جای زمین احساس همبستگی می کند.

اجتماعی است. نماز جماعت نشان دهنده قدرت مسلمین و الفت دلها و انسجام صفوف است.

نماز جمعه

در مراسم هفتگی مسلمین «نماز جمعه» جایگاه والایی دارد و نه تنها یک عبادت بلکه مظهر وحدت مسلمین و عظمت اسلام است.

قرآن می فرماید: ای اهل ایمان! وقتی به نماز روز جمعه ندا داده می شوید به سوی یاد خدا بشتابید و داد و ستد را رها کنید.(1)

رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز جمعه را «حج مساکین» دانسته(2) و آنرا موجب آمرزش گناهان شمرده است.(3)

نماز عید

مناسبت های مختلف اسلامی زمینه توجّه به خدای متعال و زنده کننده یاد او در فکر مسلمانان است. برای این مناسبت ها اعمال و دعاهای بخصوصی وارد شده است مانند نماز عید فطر و عید قربان.

بر خلاف جشن ها و اعیاد دیگران که آمیخته به غفلت هوسرانی و شهوات است عید اسلامی همراه با انفاق و صدقه و طهارت است.

ص: 29

 نماز آیات

برخی پدیده ها که در طبیعت رخ می دهد موجب وحشت انسان ها می شود و گاهی افکار خرافی را در اذهان جاهلان پدید می آورد.

در اسلام برای اینگونه پدیده ها نماز خاصّی واجب شده تا مردم توجّه به خدای هستی آفرین پیدا کنند و منشأ این تغییرات و حوادث را قدرت الهی بدانند. نام این نماز «نماز آیات» است چرا که برای بروز حوادثی برگزار می شود که از آیات و نشانه های الهی در جهان است.

نماز میّت

وقتی مسلمانی هر چند کودک از دنیا می رود پس از غسل دادن و کفن کردن باید بر پیکر او نماز خواند. «نماز میّت» در واقع دعایی بیش نیست زیرا رکوع و سجود و تشهد و سلام ندارد و وضو نمی خواهد.

این نماز واجب کفایی بوده و سبب رحمت بر میّت و موجب اجر برای نمازگزاران می شود.(90)

90) وسائل الشیعه ج 2 ص 762.

ص: 30

ص: 31

ص: 32